Rzewuski Leons (Leon), pseud. i krypt. m. in.: Autor projektu ustawy gminnej, Członek Tow. Wyścigów lwowskich, L. A. R., L. R. (1808–1869), latyfundysta, publicysta chrześcijańsko-społeczny, propagator idei socjalistycznych. Ur. 13 IV w Wiedniu, był synem Wacława «Emira» (zob.) i Rozalii z Lubomirskich (zob.).
Wraz ze starszym bratem Stanisławem (zob.) R. wychowywał się przy matce w Wiedniu, pod opieką guwernera, w l. 1822–5 w pensjonacie prywatnym w Paryżu; tamże wszedł w środowisko młodych ultramontanów: F. Lamennais’go, F. Ozanama i in. Po powrocie do kraju wydaje się, że odwiedził ojca w Sawraniu. We wrześniu 1824 wstąpił do Wojskowej Szkoły Aplikacyjnej w Warszawie; po złożeniu egzaminów końcowych mianowany został 19 IX 1827 podporucznikiem z przeznaczeniem do 2. baterii lekkiej artylerii konnej stacjonującej w Łęczycy, a od jesieni 1829 – w Siedlcach. Na wieść o wybuchu powstania 3 XII 1830 przybył z baterią do Warszawy. Następnego dnia w godzinach wieczornych miał udział w rozpędzeniu zebrania «klubu patriotycznego». Dn. 1 I 1831 został R. przeniesiony do baterii pozycyjnej artylerii konnej byłej gwardii, 8 I skierowany do służby w sztabie gen. Józefa Chłopickiego, 26 I otrzymał przydział do Sztabu Przybocznego naczelnego wodza gen. Michała Radziwiłła. Dn. 11 II znajdując się przy sztabie korpusu gen. Franciszka Żymirskiego w okolicach wsi Chruszczówka, został przez niego wysłany do prowadzenia rozmowy z przybyłym parlamentariuszem rosyjskim. Miał go wówczas zapytać: «czemu nie podajecie bratnich dłoni dla odzyskania wspólnej wolności?». Odznaczył się pod Wawrem (19 II) i Grochowem (25 II), otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari II kl. (3 III) – jako jeden z pierwszych (Krzyż miał nr 7). Dn. 29 III awansował R. na porucznika, 6 IV na kapitana II kl. Uczestniczył w wyprawie na gwardie. Joachim Lelewel wspominał ironicznie (dokładniej tej sprawy zresztą nie wyjaśniając) w r. 1836, że bracia Rzewuscy w czasie powstania «byli kandydatami do tronu belgickiego, o czym Belgi nie wiedzą». Dn. 29 VI wraz z Ludwikiem Nabielakiem aresztował gen. Józefa Hurtiga. Miał też udział w represjonowaniu uczestników warszawskiego rozruchu 15/16 VIII. Dn. 28 VIII jeździł z rozkazami z Warszawy do korpusu G. Ramoriny, po drodze «niepotrzebnie na kozaków w Osiecku kurs zrobił i ledwo nie był przez nich wzięty». Powrócił z Białej do Warszawy. Bezpośrednio przed szturmem Warszawy (5 IX) R. został przeznaczony do Sztabu Głównego WP. W czasie szturmu zachował «piękną postawę wśród kul armatnich» (W. Zamoyski). Po kapitulacji Warszawy (7 IX) opuścił miasto i wraz z wojskiem udał się do Modlina, gdzie 13 IX otrzymał awans na kapitana I kl. Przypisuje się mu wierszowaną „Dumkę wołyńską” (inc.: „Na wschód patrzyć mym zwyczajem”), opisującą smutek tułacza po upadku stolicy.
Po uzyskaniu 23 IX żądanej dymisji R. przedostał się do Galicji i podążył do Lwowa, gdzie prezentował się gubernatorowi, arc. Ferdynandowi d’Este. Prosił o przyjęcie do austriackiej służby wojskowej, ale się spotkał z odmową. Osiadł zatem w Podhorcach, które odziedziczył po śmierci ojca i brata. Restaurował zamek, urządzał jego muzealne wnętrza, porządkował archiwum hetmańskie, przygotował do druku życiorys-panegiryk swego pradziadka Wacława (zob.), wzbogacony w aneksie o 36 cennych dokumentów z l. 1734–64 (Kronika podhorecka, 1706–1779, Kr. 1860). Został członkiem Tow. Naukowego Krakowskiego, zaliczał się do dobroczyńców Ossolineum. W l. 1839–42 za paru nawrotami przebywał we Włoszech, bawił się, emablował m. in. Delfinę Potocką – stąd zazdrosna furia Zygmunta Krasińskiego, który oceniał R-ego niechętnie: «umiejący 15 języków żyjących, a 7 umarłych, a do tego wszystkie nauki i sztuki […] zaprzedał ducha na marne bufonady». W początku 1845 r. pokazał się w Paryżu w Hotelu Lambert, skąd jeździł i do Londynu.
Nie widać R-ego w l. czterdziestych na sesjach Sejmu stanowego, dyskutującego nad reformą stosunków poddańczych. Pochłaniała go organizacja wyścigów konnych we Lwowie, ogłosił też broszurkę Słowo o koniach (Lw. 1846), zachęcającą ziemiaństwo do hodowli koni pełnej krwi angielskiej. Gościł wówczas w Podhorcach Juliusza Kossaka. W początku 1846 r. znalazł się znów w Londynie, interesował się reformą celną R. Peela, a bodajże i czartystami. Na życzenie Hotelu Lambert opracował wtedy memoriał o sytuacji w Galicji, wydaje się, że mówił w nim o potrzebie usunięcia nierówności społecznych. Zaskoczony wieścią o «rabacji» wrócił w kwietniu do Podhorzec. Z. Krasiński podejrzewał go o autorstwo słynnego listu Aleksandra Wielopolskiego do Metternicha. Z datą 30 X 1846 R. opracował dla Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego «notę» o pożytku zamiany przymusowej robocizny na gotówkę, za dobrowolną zgodą. Chwalił się własnymi eksperymentami podjętymi w Podhorcach – nie wiadomo od jakiego czasu. Płacił mianowicie własnym poddanym przy wyrobie sągów i przy orce za robotę wykonaną na akord, ponad normę pańszczyźnianą. W r. n. ogłosił tę «notę» w „Galicyjskim Tygodniku Rolniczym i Przemysłowym” (R. 11: 1848 nr 2). Następną zimę spędził za granicą, w lutym 1847 był we Florencji, w maju z powrotem w kraju. Stawił się u nowego gubernatora F. Stadiona (wrzesień ?), miał mu oświadczyć, że «między rządem a społeczeństwem zaległa kałuża krwi», że jest niezbędna amnestia, polonizacja szkół oraz pozostawienie Sejmowi regulacji stosunków agrarnych. Stadion zaprosił go do udziału w naradzie («ankiecie»), która rozpatrywała ten problem, bez doraźnych efektów. W jesieni t. r. R. ogłosił w „Tygodniku Rolniczo-Przemysłowym” rozprawę O terminologii nauk społecznych; zastanawiał się w niej nad doborem polskich odpowiedników dla pojęć ekonomii społecznej, w ujęciu m. in. J. Sismondiego. Rozważań tych nie pojęło ziemiańskie środowisko, Aleksander Fredro zareagował złośliwym wierszykiem („A cóż to Mospanie za wierutny głupiec…”). W grudniu R. wyjechał ponownie na Zachód. Pod datą 1 II 1848 przesyłał Adamowi Potockiemu z Paryża do Krakowa naglący memoriał o konieczności załatwienia kwestii chłopskiej; chodziło o zebranie pod nim podpisów i przedstawienie Stadionowi. I ta inicjatywa była uzgodniona z Hotelem Lambert; R. kładł nacisk na to, że «skończyć» z chłopami można tylko z ich współudziałem.
Nie wiadomo, czy R. przeżył w Paryżu rewolucję lutową, 29 II znajdował się już w Londynie. Przybył do Lwowa 27 III, na moment gorących dyskusji o sposobie zlikwidowania poddaństwa i pańszczyzny. Demokraci wywierali nacisk na szlachtę, aby sama darowała pańszczyznę. R. wraz z A. Potockim ogłosił 28 III ulotkę, w której zalecał odłożenie tej sprawy do Sejmu, zwracał przy tym uwagę, że darowizna pańszczyzny nie załatwia drażliwej sprawy służebności. Podpisanym chodziło o skierowanie niezbędnej reformy na bezpieczną drogę legalną. Jednak rozgorączkowana opinia uznała ich wystąpienie za spisek «nowych targowiczan», chęć odwleczenia reformy, tudzież próbę rozszczepienia solidarnego frontu narodowego. W następstwie Rada Narodowa lwowska odmówiła przyjęcia R-ego do swego składu, choć z wnioskiem takim wystąpił Aleksander Batowski. R. wycofał się do Podhorzec, gdzie darował poddanym pańszczyznę, utrzymując w mocy przysługujące im służebności. Chwalił się, że zdobył sobie ich zaufanie, w dobrach swych przeprowadził gładko prawybory do parlamentu w Wiedniu; skądinąd wypowiadał się za uprzywilejowaniem wykształcenia i majątku, a także miast w stosunku do wsi, w przyszłej ordynacji wyborczej do Sejmu.
Od 15 IV zaczęła się ukazywać we Lwowie (częściowym?) sumptem R-ego gazeta „Postęp”, redagowana przez Karola Widmana i Jana Zachariasiewicza. W pisemku tym, wychodzącym 3 razy w tygodniu, zamieścił R. w ciągu czterech i pół miesięcy 35 niedługich, aforystycznie ujętych artykułów na temat bieżących wydarzeń w Polsce i Europie. Ku niebywałemu zgorszeniu ziemiańskiej opinii popularyzował w nich R. obiegające świat teorie socjalistyczne, we własnym tłumaczeniu podawał fragmenty pism L. Blanca, Ch. Fouriera, G. Mazziniego, P. Proudhona, a choć odcinał się od ich utopii, przecież opowiadał się za prawnym uznaniem zasady «każdemu według zasług», ośmiogodzinnym dniem pracy, upowszechnieniem sądów rozjemczych, a zwłaszcza za uwłaszczeniem chłopów bez odszkodowania właścicieli. Swobodnie posługiwał się obcymi dotąd terminami «burżuazja», «socjalizm», «proletariat», oddawał sprawiedliwość robotnikom – uczestnikom powstania czerwcowego w Paryżu. Głosił, co więcej, koniec historycznej roli szlachty, zalecał jej zlanie się z ludem, teksty swe podpisywał: «obywatel gminy podhoreckiej». «Narodowości polskiej historycznej» przeciwstawiał «narodowość ludową», a więc konieczność dojścia do porozumienia także z «Rusinami». Tezy te spotkały się z gwałtownym sprzeciwem nie tylko w konserwatywnym Stowarzyszeniu Ziemiańskim, ale i w Radzie Narodowej. W końcu sierpnia R. zaniechał wydawnictwa „Postępu” i już na własną rękę odpowiedział jednemu z oponentów, Ludwikowi Skrzyńskiemu, w broszurze: List do p. L. S. o socjalizmie (Lw. 1848). Określał w nim socjalizm jako «demokracji praktyczne zastosowanie do życia ludowego». «Lud, to jest klasa cieleśnie pracujących» słusznie żąda sprawiedliwego wynagrodzenia pracy, społeczności zaś obowiązkiem jest «zapewnić członkom swoim możliwość pracowania». W zamknięciu autor powoływał się na Ewangelię.
Rozczarowany do przesilającej się już rewolucji i do niechlubnej roli, jaką w niej odegrała szlachta polska, R. wyniósł się w końcu 1848 r. do Ischl. Słał stamtąd rady do posłującego w Kromieryżu przyjaciela Seweryna Smarzewskiego odnośnie do przygotowywanej konstytucji austriackiej. Ostrzegał przed centralizowaniem zarówno na szczeblu państwa, jak i prowincji. «Na wolnej gminie – twierdził – stoi wolność narodu». Wkrótce zbliżył się do redakcji „Czasu” i w l. pięćdziesiątych zasilał go z Podhorzec – rzadziej artykułami, raczej komentarzami, w stałej korespondencji z Maurycym Mannem. Potępił ks. Hieronima Kajsiewicza za jego antyrewolucyjne kazanie z 29 XI 1849, na ogół jednak w publicystyce swej trzymał się teoretycznych spraw ekonomiczno-ustrojowych. Ogłosił kilka broszur: O dążnościach reorganizacyjnych w społeczeństwie (Kr. 1849), Wstęp do praktycznego wykładu teorii produkcji rolniczej (Kr. 1850), Wykład początkowych pojęć teorii produkcji rolniczej (Kr. 1851), zastanawiając się nad metodami zlikwidowania stosunków poddańczych, popularyzując teorie P. Rossiego, Ludwika Wołowskiego i in., ale i z nimi polemizując. Osobną serię broszur drukował w Paryżu (maj–grudzień 1849): Essai sur le principe de la souveraineté, De la représentation, suite à l’écrit sur la souveraineté, Etude sur l’organisation de la société politique.
W r. 1850 R. ożenił się z Taidą Małachowską, co go – z dawna nie praktykującego – stopniowo zbliżyło do Kościoła. Odwiedzał w tym czasie ks. J. Vianney, słynnego «proboszcza z Ars». Wziął się do studiowania dzieł św. Jana od Krzyża (przetłumaczył „Wstęp na górę Karmelu przez św. Jana od Krzyża”, Kr. 1855), nawiązał korespondencję ze zmartwychwstańcami, ogłosił parafrazę „De vera religione” św. Augustyna (O prawdziwości religii katolickiej, Kr. 1853). Józef Szujski w „Portretach przez Nie-Van-Dyka” (1860) wyszydził metamorfozy R-ego, jako «Pana wichrowatego»: «Jeden i ten sam człowiek był cichym, pod jezuickim rygorem wychowanym chłopcem, rozpasanym młodzieńcem, demokratą z komunistyczną barwą, racjonalistą niemieckim, po chwili anglomanem i członkiem Jockeyklubu, a obecnie jest legitymistą, ultramontanem i ma pociąg do mistycyzmu».
W marcu 1860 R. dojechał via Paryż do Rzymu, lato 1861 spędził w Krakowie, w r. 1862 był znowu w Rzymie, miał udział w informowaniu Stolicy Apostolskiej o sytuacji Kościoła w Polsce. W marcu 1863 widzimy go w Krakowie, w grudniu t. r. i w lutym 1864 w Paryżu. Nie ma śladu jego udziału w ówczesnych politycznych wstrząsach, które dezaprobował. W r. 1864 sprzedał Władysławowi Sanguszce Podhorce; nosił się z tym projektem od lat, a mogły na tej decyzji zaważyć kłopoty z regulowaniem włościańskich serwitutów. Większą część «hetmańskiego» archiwum Rzewuskich legował Potockim z Krzeszowic (papiery Seweryna Rzewuskiego udostępniał Walerianowi Kalince). Nabył kilka folwarków w dawnym okręgu W. M. Krakowa (Prądnik Czerwony, Kocmyrzów, Głęboką, Dojazdów, Łuczanowice), zaś w samym mieście dawny pałacyk Montelupich (na Szlaku). Bawił tu w letnich miesiącach, niewiele udzielając się towarzystwu: większość czasu spędzał w Rzymie u siostrzenicy. Przyjmowany łaskawie przez Piusa IX, systematycznie informował Manna (po części umownym językiem) o kryzysie Państwa Kościelnego. Prostował przy okazji nieżyczliwe papiestwu korespondencje Władysława Kulczyckiego do „Czasu”. W r. 1869 ogłosił w Paryżu dziełko Opinions et croyances. Podsumował tu swe refleksje o pojęciu Boga, o modlitwie, zwłaszcza jednak o świętym obowiązku pracy, zarówno umysłowej, jak i przekształcającej materię; na ludziach zamożnych (hommes de loisir) – twierdził – ciąży obowiązek służby bliźniemu. Znalazł się tu zwrot o Chrystusie «najwyższym budowniczym świata», a także pogląd o potrzebie nowego ułożenia stosunków między państwem a Kościołem. Książka z miejsca trafiła na Indeks. R. pospieszył się z II wydaniem, w którym dopisał, że gotów jest odwołać wszystko to, co by «z niedopatrzenia» okazało się niezgodne z nauką Kościoła.
R. publicznie zabrał głos w sprawach krajowych w broszurze Réformes autrichiennes. Questions électorales (Paris 1866), którą konsultował z ekonomistą F. le Playem. Powracał do swych koncepcji oparcia zarówno administracji, jak i ordynacji wyborczej na gminie zbiorowej. Krytycznie oceniał kierunek kształtującej się, konserwatywnej autonomii galicyjskiej. Zmarł 21 X 1869 w Krakowie, pochowany został w krypcie kościoła Kapucynów i uczczony pomnikiem.
Z małżeństwa z Taidą z Małachowskich R. dzieci nie pozostawił.
Akwarela J. Kossaka, w: Muz. Narod. w Kr. (reprod. w: Batowski A., Diariusz wypadków 1848 r., Wr. 1974); – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1, 2; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Bar, Słown. pseudonimów, III; Filoz. w Pol. Słown.; Borkowski, Almanach; Żychliński, Kronika rodzin, s. 383; – Bender R., Chrześcijanie w polskich ruchach demokratycznych XIX stulecia, W. 1975; Bloch C., Gen. Ignacy Prądzyński, W. 1974; Brock P., Polish Revolutionary Populism, Toronto 1977; Ciołkoszowie A. i L., Zarys dziejów socjalizmu polskiego, Londyn 1966 I; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku, Kr. 1933 I 48–89 (fot.); Kieniewicz S., Do charakterystyki Leona Rzewuskiego, „Roczniki Hist.” 1948 s. 416–25; tenże, Pomiędzy Stadionem a Goslarem, Wr. 1980; Kostołowski E., Studia nad kwestią włościańska, Lw. 1938; Kozik J., Między reakcją a rewolucją, Kr. 1975; Limanowski B., Historia demokracji polskiej, W. 1946 II; Ludwikowski R., Główne nurty polskiej myśli politycznej, W. 1982; Łoziński B., Szkice z historii Galicji, W. 1913; Palarczykowa A., Dzieje Archiwum Potockich z Krzeszowic, „Archeion” [T.] 79: 1985 s. 102; Prasa polska w l. 1661–1864, W. 1976; [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III; – Batowski A., Diariusz wypadków 1848 r., Wr. 1974; Czapski E., Pamiętniki sybiraka, Londyn 1964; Dębicki L., Leon hr. Rzewuski, Kr. 1870; tenże, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1907 II–III 135–52; Estreicherówna M., Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848–1863, Kr. 1968; Golejewski H., Pamiętnik, Kr. 1971; Jabłonowski L., Pamiętniki, Kr. 1963; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1953; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Koźmian A. E., Listy, Lw. 1896 IV 32–4, 47–8, 52–4, 222; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, W. 1970; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, W. 1975; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, W. 1965; tenże, Listy do Stanisława Małachowskiego, W. 1979; Lelewel J., Listy emigracyjne, Kr. 1949 II; tenże, Pamiętnik z r. 1830–1831, W. 1924; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego, W. 1984 II; Popiel P., Pamiętniki, Kr. 1927; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Roczniki Wojskowe Królestwa Polskiego, 1828–1830 [W.]; Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1827, 1831; Rzewuska R., Mémoires, Roma 1939 I 357, 581–2, II 191–5, 256 (fot.), 468, 511; Sapieha L., Wspomnienia, Kr. 1912; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1833 III; Szujski J., Dzieła, S. III, Kr. 1885 I 67–70; Tarnowski S., Leon Rzewuski, Kr. 1870; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski, P. 1913–18 II, IV; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej, Wyd. B. Pawłowski, W. 1931–5 I, IV; – AP w Kr.: Arch. Chłopickiego XXV; Arch. Congregationis Resurrectionis w Rzymie: nr 50774–50780, 51769, 51784; B. Czart.: rkp. 5465, ew. 1158, 1161; B. Jag.: rkp. 7861; B. Narod.: rkp. 5475, 5992; B. Ossol.: rkp. 5738, 6004, 12372, 12979; B. PAN w Kr.: rkp. 1830, 2362, 2408, 4009, 7140, 7141, 9718; B. Pol. w Paryżu: rkp. 511; – Anegdoty zebrane przez Władysława Redla (rkp. w posiadaniu Krzysztofa Rulikowskiego z W.); – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza z Kr.
Stefan Kieniewicz